DISCURSO NA APERTURA DOS XOGOS FLORAIS DE TUI, (24 DE XUÑO DE 1891)

Miñas señoras, meus señores:

Se noutros tempos me dixesen que había de chegar este dia, se me dixesen que había de ser o que dende a cima da vella acrópole de Tyde, había de gritar ¡hossanna! eu, non o crería. Máis por eso foi: e vede como pasado o noso deserto, xa sona para nós, lonxe, moi lonxe, o rumor das ondas do mar Roxo; xa temos as táboas da nosa lei e floreceu a vara de Araón, xa saímos da casa de servidume, no mes da nova colleita; xa estamos ó pé do Xordán, e as nosas tendas levántanse baixo o ceo da terra prometida.

¡Qué alegría! ¡qué felicidade! que doce momento este, en que sentindo tan preto de nós o rumor e as frescuras das augas ben amadas, dentro do recinto dobremente sagrado da cidade que leva un nome que só ten significado na lingua dos nosos proxenitores, levantámonos no medio dos nosos, e lles falamos naquela fala que anque cáseque morta, torna á vida doutros tempos e promete durar por séculos, na vida dun pobo que a pon sobre o altar diante do que se queiman e arrecenden os perfumes sagrados. ¡Qué meigo día o de hoxe en que, inda non mortos os fogos acesos en vales e montes en honor do que anuncian a boa nova, e arredor dos cales bailaron a súa danza mística os nosos aldeáns, -inda non apagados tódolos ecos, e feitos xa, os milagres da Noite de San Xoán-, olvidan o pasado e só se pensa no porvir tan cheo de esperanzas que comezan a froitificar! ¿Non vistes no momento en que morrendo a luz das estrelas e os derradeiros resplandores dos lumes, e os ecos das cántigas que dun ó outro lado de Galicia resoan ó lonxe tristes e agudos como os de antigo címbalo; non vistes -volvo a dicir cómo Venus trema e palidece ante as cores da aurora, sen que entre a noite que se acaba e o día que amañece haxa o máis pequeno espacio? Pois ben, sen querelo, ese é como o noso símbolo. Inda non saídos das tebras da noite, cando xa chega a nós a luz do novo día. Somos de onte, e xa estamos en hoxe. ¡Vede que milagre! ¡Coa festa deste día pónselle o selo á victoria alcanzada!

Pero antes que fale dela, deixade, meus señores, deixade que saúde á vella cidade en que ten lugar por primeira vez, a que de hoxe en diante, será a festa da nosa nacionalidade; e que ó mesmo tempo, a cantos están aquí presentes lles diga: -Tende ánimo e confiade nas vosas forzas, que non é mester máis para saír ca nosa.

É de boa fada, facer estas ofertas no día para os nosos, tan cheo de promesas benditas; é boa, facelas ó pé das ondas sagradas que nos mandan os seus rumores e as súas frescuras, no medio destes campos cheos de rosas, baixo estes ceos serenos e azuis, onde florece o laranxeiro e o castiñeiro tende as súas ponlas cheas de ourizos, e o vento xeme no piñeiral, e óense as ondas que rebentan nas penas da beiramar, e baixa o noso río xemendo, e pasan as nubes, e xuntos vanse os ventos do mar e da terra. Sobre da aira da antiga acrópole, no medio da cuíña dúas veces sagrada onde os nosos pais oraron e combateron pola patria, é bo gritar: ¡orade e combatede, pois é chegada a hora!

Chegou en verdade; de abondo o sabedes, como tamén que pasado o tempo dos queixumes, non hai outro remedio -se nós somos homes e queremos ser pobo- que lembrarnos do que os alleos nos magoaron cos seus ditos e cos seus feitos. Tempo é xa, de que este Lázaro saia da sepultura en que o puxeron, e volva ó que foi seu. Pouco fai falla para elo, pois todo está feito. O capítulo das queixas medio esquecido, pero vivo e inmarcesible o dos dereitos que nos cómpren. Os pobos poñen decote unhas e outras no libro da súa historia: o que temos que facer é abrilo e ler nel. Nas súas páxinas misteriosas, encérrase sempre a lección necesaria. Con só gardar o recordo dos pasados desastres, vinga inflexible os erros do destino contrario. Nelas aprenderán os nosos fillos, canto os vellos fixeron polos seus. Cando menos, verán como está alí escrito con letras de sangre, e expresado o inmortal desexo que nos animou para chegar ó que chegamos neste momento, e levar adiante as nosas reivindicacións. Pode dIcirse que nese consentimento do tempo, e no constante esforzo dos nosos para facelas efectivas, está a súa lexitimidade. Delas témo-la forza, delas vénnos o dereito con que tratamos de ser o que fomos, e sobre todo conservar canto, por unha serie de dolorosas continxencias, veu tan a menos entre nós, que é coma si non fose. O primeiro o noso idioma.

¡O noso idioma! o que falaron nosos país e vamos esquecendo, o que falan os aldeáns e nos achamos a punto de non entendelo; aquel en que cantaron reis e trobadores; o que, fillo maior da patria galega, nola conservou e conserva coma un don da providencia; o que aínda ten nos nosos labres, as dozuras eternas e acentos que van ó corazón; o que agora oídes coma se fose un himno relixioso; o fermoso, o nobre idioma que do outro lado de ese río é lingua oficial que serve a máis de vinte millóns de homes e ten unha literatura representada polos nomes gloriosos de Camoens e Vieira, de Garret e de Herculano; o galego, en fin, que é o que nos dá dereito á enteira posesión da terra en que fomos nados, que nos di que pois somos un pobo distinto debemos selo; que nos promete o porvir que procuramos, e nos dá a certeza de que ha de ser fecundo en bens para nós todos.

Nel coma en vaso sagrado en que se axuntan tódolos perfumes, áchanse os principais elementos da nosa nacionalidade, de novo negada e aínda máis, escarnecida. Deulle o celta a súa dozura e a maior parte do seu vocabulario, o romano afirmouno, ten do suevos as inflexións, do noso corazón o acento afalagador, e os brandos soños, e os sentimentos das razas célticas. Un tanto femininos, é certo, pero que se temperan no valor heroico dos seus fillos. Lingua distinta -di o aforismo político- acusa distinta nacionalidade. Digámolo nós tamén, se nos cómpre, con maior firmeza aínda, e poñamos de nós o que faga falla, para que sexa para sempre esta lingua en consonancia co noso espírito, e feita coma ningunha outra, para a expresión dunha literatura tan oposta ó xenio da de Castela como é esta que nós temos.

Éo tanto, meus señores, que naqueles tempos en que a hexemonía castelá imperaba sobre as diversas nacións do Estado español, a poesía galega tan poderosa e extensiva nos séculos XII e XIV, enmudeceu do todo. Non se oía outro acento aquí, que o da musa chavacana: única mostra do espírito literario permitido ós pobos escravos. Escravos eramos, ende mal, e da peor casta; pois nin sequera sabiamos que levabamos ó pé as cadeas. Enxordecíanos a grandeza militar do Estado polo que combatíamos arreo; non acertábamos a ver -e é un rasgo propio dos pobos dominados, nin a sospeitalo. Asemellábamos ós ilotas, esto é, pelexabamos e venciamos tan só para que os amos se chamasen vencedores, e coma tales se enchesen co noso. Cadeiras de Universidades, cadeiras de bispados e mosteiros, cumpríanlles a eles: nós non tíñamos nada que ver con esas cousas dos señores, nin servíamos para máis que dar e manter soldados e mariñeiros.

En todo o século XVI e XVII non tivemos máis que un poeta, sequera fose tan noso que nos seus versos óense inda os xemidos da patria, e séntense as súas inmortais tristezas. É máis, dálle dereito ó noso amor, o ter tomado por seu, un asunto nacional, e anque en lingua estranxeira, como el mesmo di, obedecendo ós sentimentos dos seus. Aquela Inés de Castro cuello de garza, tan filla de Galicia que ata tivo as súas inmortais desventuras -a que naceu a dous pasos de aquí, e vén da sangue dúas veces sagrada por ser do país e ser da dos primeiros-, deulle o argumento da Níse lastimosa, traxedia cuxos coros teñen a serenidade e ata a fatalidade das traxedias gregas. O que coñeza a historia da nosa literatura, entenderá ben pronto o porque escolleu un asunto que toca, coma quen di, ó corazón da nosa terra. Pois si uns din que por ser el dos de Castro e outros, que por habela tornado de autor portugués, nós debemos dicir, que por ser cousa do seu sangue e da súa patria; e tamén porque aquela fermosa roiba encheu coas súas bágoas e catástrofe, o mesmo a historia que as tradicións galegas, constituíndo un asunto do todo lexendario e patriótico. Non parece senón que a alma de Galicia recibira o golpe que feriu de morte aquela súa filla: das poucas que, pola súa fermosura merecía xa, ser muller e nai de reis. Tanto é así, tanto conmoveu seu tempo, que o doloroso episodio perpetuouse nos nosos recordos, e quizais quizais, na literatura popular. Non se esqueceu del a musa culta. O mesmo Xoán Rodrigues de Padrón no seu Siervo libre de amor cóntao despois de pasados máis de cen anos. Por certo que sendo para nós o episodio de Inés de Castro nos Lusiadas: un dos cadros máis fermosos e patéticos que un poeta pode concibir (tanto que o poño ó lado daquel en que o divino Dante contou os amores de Lanciolotto e da súa doce amiga), achámolo xa no Siervo, disposto, sentido, expresado, anque brevemente, por tan nobre modo, que as inmortais estrofas de Camoens, parecen ser eco daquela narración, e tomar delas as cores necesarias para ferir as cordas do corazón humano. ¿Sabedes por qué foi esto? Non é de fixo, que o gran poeta lusitano tivese lido as páxinas do noso trobador, senón outra cousa superior: a voz da sangue e o recuncho onde un foi nado. Obedecendo Camoens e Rodrigues de Padrón ós sentimentos innatos no seu pobo e na alma que Deus lles dera, non puideron escapar á fatalidade da expresión. Ademais ¿quen sabe se con un espírito que hoxe non entendemos do todo, respondendo ás tradicións que levaban a don Fernando de Traba a combater pola liberdade de Portugal, a don Paio Correa, ben preto de aquí nado, a conquistar os Algarves, a Xoán de Andeiro, ó conde de Camiña e ós nobres de Galicia que ó deixa-la terra íanse a Portugal -quén sabe se ambos a dous poetas fieis a esa tradición e sentimento, entendían que aquela encantadora muller puido ben ser lazo de unión entre os dous pobos, e que a súa morte partira para sempre, o que tal vez fora mellor, que non se separase; o que aparece xunto nos cancioneiros galaico-portugueses da Vaticana; o que a alma popular levou dun ó outro confín, sen que poida dicirse pola fala, nin polos sentimentos, nin mesmo pola historia, en que lugares florecera o trobador, se baixo os da vella Galicia, se no novo Portugal?

É este último aspecto ben importante e que merece maior recordo, pois a alma do noso pobo, late forte e pura, e sincera, na composición popular, mellor que en ningunha outra. Pois ben; vede os romances portugueses e notaredes que son coma os nosos. Semellan dúas gotas de orballo que treman nunha mesma rosa. Veñen dunhas mesmas fontes nacionais, e son tan iguais na fala coma nos sentimentos que expresan. Ás veces ata se completan. Os restos do romance No figueiral, figueiredo, restos á súa vez da epopea máis por completo galega -e que coñecemos porque a erudición portuguesa nola conservou por simple curiosidade literaria- teñen na nosa tradición oral, coma quen di a súa consagración, pois gardounos outro fragmento, quizais o máis importante e máis tradicional e máis conforme co xenio deste pobo; porque nos presenta á muller -coma nos poemas xermánicos-, combatendo polos seus, e por ela tamén. ¡Ai! que doncela valente ten ó seu servicio o rei, di o romance, conforme coa historia, anque sexa escrita por estranxeiros que por boca do francés Froisart, asentan Car sachez e o que posto en romance equivale a: " Porque habedes de saber que as mulleres en Galicia son fortes e de gran valor, tan grande, ou cáseque tanto, coma os homes."

Vede, polo mesmo, meus señores, se podemos dicir con verdade, que nunca, nunca, nunca, pagaremos ós nosos irmáns de Portugal o que nos haxan conservado estes e outros recordos, e sobre todo que fixeran do noso galego, un idioma nacional. Máis afortunado que o provenzal, encerrado na súa comarca propia, non morrerá. No outro lado do océano onde algúns comprácense, ó torto, ó meu entender, en pór o berce das nacións do porvir, oirase sempre a lingua que falamos, que vamos esquecendo e que de novo tenderá a vida que merece, se é que temos conciencia dos deberes que por propia vontade nos impuxemos. Na Asia, na África, na mesma Oceanía falarase ó lado das que coñece o mundo europeo e dominador. Deus que nos castigou tanto, deunos esta gloria.

Coa lingua temos así mesmo unha literatura e sobre todo unha poesía particular. Hai quen di que non é certo. Por qué, eles o saberán; pois en canto a nós, fartos estamos de sabe-lo contrario. A nosa poesía ten por musa o sentimento, mentres que a da España central e meridional, só a imaxinación. Vede que diferencia tan esencial. En todo sucede o mesmo. A nosa poesía ten a nota humana, a nota moderna, e tena de antes de agora. Non morre polas Filis e as Amarilis, nin se encanta coa estranxeira palma de tan pobres ornatos que só poden ser admirados polos que non coñecen outra que resista as durezas do sol e da terra en que aquela se cría. Ama o home aquelo que o rodea dende a infancia; só por eso pode o árabe acharse contento da súa palma, como o habitante do polo do seu lique. Mais, non é posible negalo. Esta terra aínda xunta por verdadeiro milagre xeolóxico á das Illas Británicas, ten como xa fixeron notar os sabios, unha flora e unha fauna europea. E posto que dades, como é xusto, tanta importancia ó feito da raza e do medio ambiente, confesade que si o home vive na terra que lle cómpre, se a raza ariana que aquí fixo asento seguiu o país, o home destas terras é por enteiro europeo.

Éo en verdade, pola xente de quen vén, polas irrupcións que sufriu: éo en tódalas ordes, pero sobre todo na intelectual. Brillan aquí os fillos desta terra, nos traballos do pensamento. Non son coma os que visten con fermosas roupaxes os conceptos alleos: ó revés, aquí traballa o home o seu mel no propio cortizo. Poderán os demais vencelos no brillo, pero non na profundidade da doutrina. E é cousa de notar, que ó modo do filósofo que saca de si todo o seu, así o noso poeta é o que ten en si, e leva como unha fatalidade na súa alma. É poeta subxectivo, palabra que parece feita tan só para designar con outra contraria, ós poetas que nada teñen de seu, máis que a expresión do exterior. Porque a verdade é, que o poeta subxectivo, é tal, en canto fala do que ten en si mesmo, e é obxectivo en canto pode dicir co latino, que nada do que toca ó home, lle é alleo. Así, meus señores, ós escritores portugueses modernos, non lles custou nada ser do seu tempo, mentres que os de Castela e Andalucia, tomando o exterior por causa primeira, describen pero non senten, pintan pero non penetran no íntimo, en fin, toman por realidades as sombras que os envolven. Os nosos poetas modernos foron os primeiros que sentiron e expresaron a nota humana. Hoxe mesmo están seguindo o camiño que lles mostrou aquela santa muller que foi nai dos meus fillos, e de quen está tan cheo este meu corazón.

Non dubidedes desta verdade por máis que vos digan. ¿Que non os negaron e negan os mesmos que toman as nosas xustísimas queixas por agravios ou por nonadas? Neste mesmo instante chegan ata nós as máxicas palabras dun dos máis grandes oradores deste século. Pero chegan non para animarnos e si para maldizoarnos. ¡El, que sempre tivo palabras de consolo para os humildes e para os perseguidos! Fíxoo sen dúbida ningunha, porque é daquelas terras en que de antigo a lei do Korán, máis que palabra divina é unha espada. Cre ou morre, se lles dixo, e eles din o mesmo. A unidade dura, salvaxe, invasora, ou a morte. Ben se ve que ata nesto o home da Bética, e da Cartaxinesa é dobremente semita pola raza, e pola lei e modo de concibila. Despoxade ora aquela divina elocuencia do seu manto de ouro da paixón que a enxendra e do acento candencioso que lle presta, e dicídime se as súas palabras non parecen, mellor que escritas polo dedo de Deus no ceo das nosas montañas, esculpidas coa punta da cimitarra. Pensade así mesmo que nos parecerá a nosoutros dobremente xermánicos e libres, a autoritaria sentencia breve, chea de desdéns, ó mesmo tempo sibilítica, e que se por vir do grande home de Estado ten tanta importancia, foi pola contra pronunciada sen tomarse o traballo de dicirnos para qué. Non define nin combate, máis trátanos á maneira musulmana, co seu desprezo mentres non lle chega o tempo de ferirnos de morte coa súa espada.

¡Pero vede que gran contradicción! amando a liberdade enténdea de modo, que para el a unidade do Estado é Deus inmortal. Chegarse ó altar en que esa cautiveriodivinidade ten asento e el serve como sumo sacerdote, equivale á maior profanación. Estende as mans e condena. Coa mesma indefensa que nós falamos do seu Almanzor fillo da tribo, e que tivo por suprema felicidade a auga da cisterna, así el duns reis Garcias que di espectros da Idade Media; e eso que cando menos, eran de sangue superior e combatían por Cristo. ¡Ah non parece senón que el, e os seus, botan de menos a compaña daqueles homes e súas ficticias civilizacións e que non saben perdoarnos que os redimísenos do seu cativerio, e lles deramos unha lei e unha poboación europea.

Verdadeiramente, téntannos a que lles repliquemos: -Lede á historia, ela vos dirá o que fomos e o que somos, e que non hai en todo elo, as simples coincidencias dialectais de que se nos fala, se non realidades etnoxénicas que non é posible descoñecer e menos negar. Cando vos vemos, homes do mediodía, cando vemos as vosas mulleres en que a raza semita puxo a súa inmutable e monótona beleza; cando sentados na veira do Mediterráneo e á sombra da estranxeira palma, oímos as cancións feitas para resoar ó largo do deserto; cando entramos na vosa casa, vivo trasunto da tenda do pastor bérber, entonces é cando se fai patente para nós, o perpetuo conflicto en que, en tódalas ordes, vivimos convosco. Na relixión, na arte, na lei -a lei nosa porque sodes libres-, somos alleos os uns ós outros. ¿Qué máis? na mesma familia que é onde persisten con máis forza os rasgos fundamentais de cada pobo, aparecedes tan diversos de nós, como a familia semita o é da ariana.

Non está ben que volo botemos na cara, pero, ¿qué facer, se acabades de pronunciar como unha inxuria e como unha ameaza, a definitiva sentencia? Do alto do voso Sinaí nos gritades ¡lasciate ogní speranza! Cando Tarif entrou nas cidades da Bética, dende onde o chamastes coas vosas voces, e lle abristes as portas coas vosas mans, ben dixestes que a lei de Cristo cedería á do Korán; e xa sabemos o que pasou. Nunha soa cousa tedes razón; non, non é posible que o Estado español pereza, nin que se creben os seculares fundamentos en que descansa. Nós que o fixemos co noso sangue e con sete séculos de combates, non seremos nunca reos de parricidio; nunca pediremos máis que a liberdade que nos quitastes so pretexto de facernos libres. Finxides crer que tras da palabra autonomía, se esconde o feito separatista, mais non é verdade: sequera non baste dicírvolo tódolos días, repetirémolo de novo. Non, as distintas entidades nacionais que hoxe viven aquí baixo un mesmo réxime, non tratan en maneira ningunha de superarse as unhas das outras: ó contrario, queren unirse inda máis, anque con máis doces lazos do que os durísimos con que tendes atadas as provincias coa capital. Non lles prace que, parodiando a Danton, digades nunca que os de Madrid, son seus lexítimos representantes. Polo demais, ben sabedes que non tratan de se constituír en Estados independentes -anque o foron xa- percuran tan solo, que os teñan e conten coma Estados nacionais incompletos, que vivindo baixo unha mesma man e bandeira, seguen a súa lei, conservan os seus costumes, falan a súa lingua, e non ven acabarse todo o seu, baixo o peso da centralización: esa nova praga que veu a substituír no mundo moderno, con nome de liberdade, á liberdade mesma.

Certo que acostumados coma vos achades ás facilidades dun poder que ata e desata segundo lle prace, temedes non sei que perigos para a patria que decides amar tanto -¡coma si nós non a amásemos!- Pero a verdade é outra.

Vindo a doutrina rexionalista a introducir no réxime do Estado unha nova organización, tédela por contraria, só porque non vos permite seguir na vosa indolencia e rutina. Dicídesvos fillos das novas correntes e non vos atrevedes a fiarvos delas. ¡Ah! ben vemos que o que vos temedes, non son os perigos de que nos falades, se non o traballo que vos vén: non a diminución do poder do Estado, senón a do voso poder.

Sinto na alma que en momentos coma este e en actos feitos tan só para falar de cousas apracibles, teña que molestarvos con tales reflexións. Dóiome sobre todo polas donas que me escoitan e que quererían mellor escoitar outros acentos, ver pasar outras imaxes máis gratas e risoñas, e que -á maneira que neste val fermosísimo, os ventos da mañá murmuran e deixan os seus misteriosos segredos no seo das rosas abertas-, lles dixesen algo do que teñen no seu corazón e nos seus pensamentos de tódolos días. ¿Mais qué facerlle? Ven do alto a ameaza e non era para deixala pasar. Dende a tribuna que hoxe nos dá o amor que sentides polas cousas da terra, estas miñas palabras teñen máis eficacia. Vaian pois a dicirlles que non estamos dispostos a soportalos ata o día do xuízo.

Queden na súa paz, pensen que o seu califato non ha de ter termo. Nós somos outros homes, e vamos directamente ó fin proposto.

Non nos han de deter as ameazas dos que no nome sagrado da patria excomungan os nosos ideais. Aquí, nesta terra con límites naturais, con raza, con lingua e historia propia; aquí onde é tan perseverante a fidelidade con que gardamos os recordos do que podemos chamar o noso paraíso, aquí señores, nin importan nin poñen medo as ásperas palabras dos que se din nosos amos. E que teñan en conta que canto máis sufridos fomos, máis dereito temos a non seguir sufrindo; tanto máis fixemos o que lles prougo, tanto máis dereito temos a face-lo que nos prace, que tanto en fin tedes gritado, que é xa hora que a nosa voz pase por enriba da vosa.

Dito esto, calemos xa, e non pensemos senón no que nos cómpre. Abramos as nosas as almas ós novos pensamentos e deixemos chegar o aire que trae as mudanzas certas. Pensemos que non en balde temos en Galicia os restos daquel celeste guerreiro, inimigo da xente de Mahoma. Homes europeos, homes de Cristo, a victoria está por nós. Os homes do Korán, os semitas que inda erran como sombras polas terras de España, só importan porque son un perigro e un estorbo.

Xa dixen.