Tây Sơn Ngũ Phụng Thư

Bùi Thị Xuân

Bùi Thị Xuân người thôn Xuân Ḥa, huyện Tuy Viễn, tỉnh B́nh Định.

Bà là con gái của Bùi Đắc Chí, gọi Bùi Đắc Tuyên bằng chú, Bùi Thị Nhạn bằng cô.

Thuở thiếu thời, Bùi Thị Xuân vừa xinh đẹp vừa dũng mănh; nữ công khéo, chữ viết đẹp, nhưng thích "làm con trai" thích đi quyền, múa kiếm. Nghe kể chuyện bà Triệu, bà Trưng cơi voi đánh giặc, Bùi Thị Xuân náo nức muốn noi gương. C̣n những chuyện Tô Tiểu Muội cùng chồng xướng họa, chuyện bà Mạnh Quang "cử án tề mi" th́ Bùi Thị Xuân lại cho là nhảm nhí.

Lúc nhỏ, Bùi Thị Xuân đi học thường mặc quần áo con trai. Lớn lên bà tự chế các kiểu áo hiệp nữ trong sách mà mặc. Cha mẹ chiều con không nỡ trách cứ. C̣n tiếng khen chê của người ngoài th́ Bùi Thị Xuân không bận tâm.

Năm 12 tuổi, Bùi Thị Xuân đến trường học chữ. Một hôm bàn bè diễu cợt ra câu đối:

Ngoài trai trong gái, dưa cải dưa môn.

Có người đối:

- Đứng xuân ngồi thung, lá vông lá chóc.

Rồi đồng vỗ tay cười vang.

Bùi Thị Xuân cả thẹn, vung quyền đánh vào mặt hai người sanh sự rồi bỏ về nhà. Từ đấy thôi học văn, ở nhà chuyên học vơ. Thầy dạy tên Ngô Mănh, là ông của Ngô Văn Sở, được gia đ́nh cho tạm trú trong vườn nhà. Cảm ơn sự giúp đỡ, vơ sư Ngô Mănh chăm dạy cô học tṛ thông minh. Được ba năm th́ thầy mất, Bùi Thị Xuân phải tự rèn luyện. Một đêm nọ, bà đang tập luyện nơi sân nhà th́ có một bà lăo đến đứng coi. Bùi Thị Xuân niềm nở tiếp đón. Từ đó, đêm đêm bà lăo đến dạy vơ cho Bùi Thị Xuân. Dạy từ đầu hôm đến quá khuya th́ bà lăo lui gót. Không ai rơ lai lịch ra sao? Suốt ba năm trời, trừ những khi mưa gió, đêm nào bà lăo cũng đến, cũng đi đúng giờ giấc. Dạy quyền, dạy song kiếm. Tập nhảy xa, nhảy cao, luyện công. Đêm học, ngày tập. Đến 18 tuổi th́ tài nghệ đă điêu luyện.

Một hôm, bà lăo đến, cầm tay Bùi Thị Xuân khóc và nói:

- Ta có duyên cùng con chỉ bấy nhiêu. Đêm nay ta đến từ biệt con.

Bùi Thị Xuân khóc theo và năn nỉ xin cho biết danh tánh và quê quán. Bà lăo đáp:

- Ta ở gần đây. Trong ba hôm nữa con sẽ biết tin tức. Nhưng con phải giữ bí mật.

Nói rồi, vụt một cái nhảy thoắt vào bóng tối. Ba hôm sau, tại thôn An Vinh có một đám ma của một bà lăo. Bà lăo nhà nghèo, góa bụa, sống với vợ chồng người con gái làm nghề nông. Khi Bùi Thị Xuân được tin, t́m đến th́ việc chôn cất đă xong. Biết đây chính là thầy của ḿnh, nhưng nhớ lời thầy dặn, Bùi Thị Xuân chỉ điếu tang như một người thường. Về nhà, đợi đêm khuya vắng, thiết hương án nơi "vườn dạy vơ" mà thành phục. Nhưng chỉ để tâm tang (đó là bà cao tổ của một vơ sư trứ danh ở An Vinh, ông Hương mục Ngạc).

Một hôm t́nh cờ trông thấy người hầu gái dùng đôi đũa bếp múa kiếm một ḿnh, Bùi Thị Xuân gạn hỏi th́ được biết cô này hằng ngày trông thấy cô chủ ḿnh luyện tập nên bắt chước tập theo lâu ngày thành quen. Từ ấy, Bùi Thị Xuân thu thập đệ tử. Chị em trong xóm ban đầu chỉ một vài người đến xin học, sau mỗi ngày một đông, không mấy lúc nhà họ Bùi thành một trường dạy vơ. Vơ sinh đủ các hạng tuổi, từ 15 đến 35. Có nhiều người đă có con, tay dắt tay bồng mà cũng đến xin học. Tài nghệ đă tinh mà cách đối xử, cách dạy dỗ lại đứng đắn nên Bùi Thị Xuân được chị em kính yêu, quư trọng. Trong số đệ tử xuất sắc có bà Bùi Thị Nhạn.

Một phú ông họ Đinh ở thôn Lai Nghi, để đền ơn dạy con gái, tặng Bùi Thị Xuân một con ngựa trắng toàn sắc mới tập kiệu, vóc to, sức mạnh, chạy hay. Bùi Thị Xuân tập ngựa trở thành một chiến mă chạy suốt buổi không đổ mồ hôi. Con ngựa này lúc bà ra pḥ vua Quang Trung ở Phú Xuân vẫn c̣n và bà thường cưỡi ra mặt trận. Cụ nghè Nguyễn Trọng Tŕ khi viết về bà đă ca tụng:

Bạch mă tŕ khu cổ chiến trường

Tướng quân bách chiến thanh uy dương

Một hôm, lên chợ Phú Phong, Bùi Thị Xuân thấy hai thớt voi đang đứng ăn chuối cây. Chung quanh người coi đông đảo, Bùi Thị Xuân chen vào đứng gần. Voi lấy ṿi cạ lên vai, lên lưng có vẻ tŕu mến. Bùi Thị Xuân xin cưỡi thử. Voi co một chân trước cho Bùi Thị Xuân leo ngồi lên cổ, rồi đi tới đi lui theo sự điều khiển của người cưỡi. Cưỡi hết thớt voi này đến thớt voi kia, Bùi Thị Xuân nhận thấy điều khiển voi c̣n có phần dễ hơn điều khiển ngựa. Từ ấy cái chí muốn làm bà Trưng bà Triệu lúc c̣n thơ trở lại nung nấu tâm hồn.

Ngày ngày lo luyện tập cho ḿnh, cho chị em trong xóm trong làng. Tiếng đồn đi xa, các chị em ở các làng khác, huyện khác cũng t́m đến xin thụ giáo. Bùi Thị Xuân ḷng mong muốn có tiền mua voi, mua ngựa cho chị em tập. Tuy gia đ́nh thuộc hàng khá giả, ḷng thương và chiều con cũng rộng nhưng ông bà họ Bùi không sao làm vui ḷng con được.

Bùi Thị Xuân càng lớn lên càng xinh đẹp. Khách "rấp ranh bắn sẻ, ngấp nghé trông sao" ở gần có, ở xa có, ngày nào cũng có người đến xin, nhưng phần đông hễ thấy mặt Bùi Thị Xuân th́ "run như run thần tử thấy long nhan" v́ trong vẻ đẹp kiều diễm của bà lại chứa đầy vẻ uy nghiêm. Mắt ngước lên nh́n như đôi lằn điện chiếu. Vịnh Bùi Thị Xuân, cụ Nghè Tŕ có câu:

Hoàng hôn thành dốc bi già động

Hữu nhân diện tỷ phù dung kiều

Những chàng trai nhát gan th́ vừa đến sân đă vội lùi ra khỏi ngơ. C̣n những chàng có ít nhiều đởm lược th́ bước vào đến thềm. Nhưng mới bị hỏi sơ vài câu về vơ, về văn th́ lưỡi tự nhiên cứng lại.

V́ vậy mà cho đến 20 tuổi mà Bùi Thị Xuân vẫn "tay không, chân rồi". Thời xưa, con gái 17, 18 tuổi mà chưa có chồng th́ cha mẹ rất lấy làm lo, nhà họ Bùi cũng thế. Một hôm, bà mẹ tỏ ư lo ngại cùng con, Bùi Thị Xuân cười:

- Bà Trưng có chồng chớ bà Triệu đâu có chồng. Nhưng ai dám cười chê?

Để giúp một phần về việc chiêu đăi các môn sinh, Bùi Thị Xuân thường đi săn thú như hươu, nai, heo rừng. Vùng truông g̣ Thuận Ninh là địa bàn săn bắn của Bùi Thị Xuân. Nơi đây bà quen được hai tráng sĩ: Lư Văn Bưu và Trần Quang Diệu.

Lư Văn Bưu dạy cho bà cách nuôi ngựa, rèn luyện ngựa chiến và huấn luyện ngựa trên các địa h́nh hiểm trở tại g̣ hoang, núi đá. Và luôn cả nghệ thuật tập voi.

Trần Quang Diệu th́ nhờ Bùi Thị Xuân cứu nạn nên giới thiệu Bùi cùng anh em Tây Sơn. Và chính nhờ anh em Tây Sơn đứng làm mai mối cho hai người kết nghĩa vợ chồng.

Bùi Thị Xuân đă giúp nhà Tây Sơn trong thời gian gây dựng cơ sở, tổ chức huấn luyện tân binh. Song nhiệm vụ chính của bà là phụ tá Nguyễn Lữ tổ chức kinh tế và tài chính. Trong lĩnh vực này, có người phú nông Nguyễn Thung của thôn Thuận Nghĩa, ngay từ ngày đầu đă đem hết tài sản nhập vào ngân quỹ Tây Sơn, rồi tham gia đi làm kinh tế cho nghĩa quân.

Năm Quí Tị (1773), Nguyễn Nhạc khởi nghĩa, đem quân đánh thành Quy Nhơn. Bùi Thị Xuân được phong làm Đại Tổng lư cùng với Vơ Đ́nh Tú, Vơ Xuân Hoài phụ tá dưới trướng Đại Tổng quản Nguyễn Huệ, quản lư ṭan vùng Tây Sơn. Khi về với Tây Sơn, bà đem theo đoàn nữ binh t́nh nguyện theo đại nghĩa. Ở hậu cứ, bà phụ trách huấn luyện, tổ chức và sau này điều khiển 4 lữ đoàn nữ binh (một lữ gồm 5 tốt, tức 500 người). Trợ giúp cho việc huấn luyện có bốn nữ tướng thân cận của bà: Bùi Thị Nhạn, Trần Thị Lan, Nguyễn Thị Dung và Huỳnh Thị Cúc.

Đoàn nữ binh ngày ngày lo luyện tập vơ nghệ, kỷ luật nghiêm minh, thưởng phạt công b́nh, nên không bao lâu đă thuần thục. Đứng xa nh́n chị em luyện tập th́ chẳng khác nh́n cánh đồng hoa chập chờn vờn theo ngọn gió nồm. Nhưng nếu bước đến gần th́ sát khí đằng đằng đến lạnh ḿnh dựng tóc gáy.

C̣n voi th́ do đích thân bà Bùi Thị Xuân huấn luyện.

Nguyên trước khi về cộng tác với nhà Tây Sơn, Bùi Thị Xuân đă nhờ ở tài cao chí lớn và sự ủng hộ của phụ thân, nên đă tụ hội dưới trướng một số nữ quân. Được phụ thân cấp tiền, bà mua được hai con voi ngà tại vùng Tây Sơn thượng. Sau khi tập luyện thuần thục, bà thường cưỡi voi đi săn tại các khu Đồng Sim, Đồng Trăng, Thuận Ninh.

Một hôm đang cưỡi voi đi săn ở Đồng Sim, bà bỗng nghe tiếng voi kêu thét trầm thống đau thương. Bà bèn giục voi đi về hướng có tiếng voi kêu cầu cứu. Đến một vùng thung lũng, bên một khe suối nước bạc tuôn cuồn cuộn, Bùi Thị Xuân trông thấy một con voi trắng ngà dài đến hai thước đang bị một con trăn to lớn quấn chặt lấy bốn chân. Tiếng voi thét yếu dần lẫn trong tiếng thác nước ầm ầm. Lập tức Bùi Thị Xuân bắn ngay một mũi tên vào mắt con trăn. Đau quá, trăn bỏ bồi quăng ḿnh tấn công vào Bùi Thị Xuân. Chỉ chờ có thế, Bùi Thị Xuân phóng ngay ngọn lao vào cái miệng há ra của trăn. Ngọn lao xuyên thấu suốt ra sau đầu và ghim chặt vào một gốc cây. Quá đau, con trăn đă quấn chặt lấy thân cây siết mạnh. Cây đổ, trăn duỗi ḿnh ra chết. Con voi trắng đứng lên rồi quỳ gối gục đầu trước Bùi Thị Xuân. Vốn biết rơ đặc tính của voi, Bùi Thị Xuân hiểu là voi tỏ cử chỉ tạ ơn và thuần phục, nên bà vỗ lên đầu voi nói một cách thân ái.

- Bạch tượng, từ đây chúng ta sẽ trở thành bạn thân nhé?

Như hiểu biết tiếng người, voi trắng đưa ṿi cạ vào vai Bùi Thị Xuân rồi đứng dậy vươn ṿi thét lên mấy hồi vang xa khắp núi rừng. Từ phía xa, tiếng chân chạy rầm rập, cây rừng xào xạc, rồi một đàn voi xuất hiện chung quanh bạch tượng. Sau một tiếng thét dài của bạch tượng, đoàn voi đồng loạt qú xuống, co ṿi như hành lễ bái kiến Bùi Thị Xuân. Trước cảnh tượng bầy voi rừng tạ ơn cứu tử cho chúa đoàn, ḷng bà Bùi Thị Xuân ban đầu bỡ ngỡ sau đến vui mừng. Đàn voi theo bà về làng Xuân Ḥa. Thế là bà có được một đàn voi trên mười con. Bà thường đem voi ra tập trận tại g̣ Xuân Ḥa. Nhân đó, nhân dân địa phương gọi g̣ Xuân Ḥa là g̣ Tập Voi.

Sau khi Tây Sơn khởi nghĩa, các sắc dân miền núi đem tặng nhiều thớt voi nữa thành ra càng ngày đàn voi càng nhiều. Sau do cống phẩm, chiến lợi phẩm, đàn voi có trên 100 con.

Quản tượng đa số là nữ binh chỉ có một vài nam binh điều khiển khi tập luyện. Khi luyện voi được thuần thục rồi th́ không cần quản tượng nữa. Để điều khiển, bà thường dùng một ngọn cờ đỏ có cán dài. Khi bà chưa ra thao trường th́ voi đi lại lộn xộn, lúc bà xuất hiện th́ con voi đầu đàn vội chạy lại đứng nghiêm chỉnh trước mặt, chân trước co lên. Bà lẹ làng nhảy lên, chân điểm nhẹ trên đầu gối voi rồi tung ḿnh vút lên lưng voi. Được vỗ nhẹ hai cái trên đầu, con voi đầu đàn rống lên một tiếng dài. Cả đàn răm rắp chạy đến xếp hàng ngay ngắn trước mặt voi đầu đàn. Bà dùng cờ phất ngang, dọc, trước sau để điều khiển đàn voi tiến tới, rẽ sang phải, sang trái, thối lui, nhịp nhàng đều đặn.

Tập voi đánh trận, ban đầu tập từng thớt một. Trên mỗi thớt có một nữ quản tượng, khi thuần thục rồi mới tập thành đoàn. Khi đó, nữ quản tượng nào đi kèm theo voi nấy. Hàng ngũ chỉnh tề rồi, các nữ quản tượng ḿnh mặc áo quần gọn gàng, đầu chít khăn đỏ, theo lệnh phất cờ đồng một lượt nhảy vút lên ḿnh voi. Nhanh, gọn và nhịp nhàng. Cờ hiệu được tung lên, khi nam khi bắc, lúc tả, lúc hữu. Đàn voi thân vóc to lớn trông nặng nề, song bước chân thật nhẹ nhàng lanh lẹ. Khí thế dũng mănh như gió cuốn sóng dồn, nhưng thao trường lại im phăng phắc. Khách tham quan không nghe tiếng chỉ thấy h́nh: những h́nh ảnh sống động vừa mạnh mẽ vừa nhịp nhàng, nửa cổ kính, nửa tân kỳ. Các h́nh nhân bó bằng rơm, bện bằng lá cây hoặc bằng cây chuối được ṿi voi cuộn lấy tung thẳng lên cao, rồi dùng chân chà đạp.

Cờ hiệu phất cao, buổi diễn tập chấm dứt, đoàn voi lại xếp hàng ngay ngắn và nữ quản tượng nhảy xuống voi cũng lẹ làng, nhịp nhàng với những nụ cười xinh tươi đắc ư.

Khi Nguyễn Nhạc chiếm được thành Quy Nhơn và truyền Nguyễn Huệ xuống Quy Nhơn để lo việc Nam chinh th́ Bùi Thị Xuân ở lại pḥng giữ Tây Sơn.

Năm 1778 Nguyễn Nhạc xưng đế, Bùi Thị Xuân rời Tây Sơn xuống Quy Nhơn, được phong làm Đại tướng quân, tự hiệu là Tây Sơn Nữ tướng, quản đốc mọi việc quân dân trong Hoàng thành và tuần sát vùng Tây Sơn.

Hạ tuần tháng 11 năm Giáp Th́n (1785), quân lực của nước Xiêm đem sang giúp Nguyễn Phúc Ánh rất mạnh, Trương Văn Đa liệu đánh không lại nên vừa cầm cự vừa gởi báo cáo về Quy Nhơn xin binh cứu viện.

Vua Thái Đức sai Nguyễn Huệ, Vơ Văn Dũng, Trần Quang Diệu đem đại quân vào tảo trừ. Bùi Thị Xuân xin tháp tùng cùng phu quân Trần Quang Diệu.

Trong trận Rạch Gầm, tướng Xiêm là Lục Cổn chỉ huy một đạo quân phối hợp với thủy quân hơn 3 vạn, nương theo dọc tả ngạn sông Tiền Giang tiến đến chiếm Mỹ Tho. Đoàn quân Xiêm bị phục binh tại Rạch Gầm. Khi chiến sự bùng nổ, Lục Cổn c̣n đang phân vân không biết tiến hay lui th́ Bùi Thị Xuân xuất hiện. Oai phong trên lưng ngựa trắng, Bùi nữ tướng vung gươm chém giết quân Xiêm. Đường kiếm tuyệt luân loang loáng dưới ánh trăng. Ngựa tiến đến đâu, xác quân thù ngă lăn đến đấy. Tướng Lục Cổn trông thấy Bùi nữ tướng vừa oai hùng vừa tuyệt sắc nên đứng ngó sững sờ. Trông thấy tướng địch, Bùi nữ tướng vội giục Ngân câu phi thẳng đến. Ngựa trắng như một đường mây lao thẳng đến Lục Cổn. Bằng một đường kiếm tuyệt lung, Bùi nữ tướng đă chém bay đầu Lục Cổn trong khi tên này chưa kịp ra tay chống đỡ. Đầu giặc văng thật xa, rồi rơi dính lên ngọn cây cao. Quân giặc hết hồn, bỏ chạy tán loạn. Nhưng sau lưng có quân chận, tả hữu có quân đánh, nên chúng phải ùa nhau chạy về phía trước. Nhưng lại gặp ḍng sông và rừng dừa nước, chúng xô nhau nhảy ào xuống sông, xuống śnh. Hai vạn quân Xiêm, lớp bị đao kiếm, lớp vùi trong śnh lầy, lớp trôi theo ḍng nước, chết không c̣n một mống.

Năm 1786, sau khi dẹp yên chúa Trịnh ở Thăng Long, đánh đuổi chúa Nguyễn ra khỏi Gia Định, vua Thái Đức xưng là Trung Ương Hoàng Đế, phong cho Nguyễn Huệ làm Bắc B́nh Vương, thống trị đất Thuận Hóa từ Hải Vân đến Hoàng Sơn. Bùi Thị Xuân cùng chồng là Trần Quang Diệu theo phụng sự Nguyễn Huệ. Bà được đặc trách trấn giữ nội thành. Bởi vậy, nên trong trận chiếm đánh tan 10 vạn quân Thanh, bà không được tham dự, v́ phải ở lại giữ thành Thuận Hóa.

Sau khi b́nh xong phương Bắc, vua Quang Trung sai Trần Quang Diệu làm Đại Tổng trấn và chấp thuận cho bà Bùi Thị Xuân được pḥ tá chồng đi tảo trừ đồng bọn Lê Duy Chỉ, Hùng Phúc Tân và Huỳnh Văn Đồng cấu kết với thổ dân ở Vạn Tượng định đánh chiếm thành Nghệ An.

Tháng 6 năm Canh Tuất (1790), hai vợ chồng Bùi, Trần chiếm được Trấn Ninh, bắt tù trưởng là Cheo Nam và Cheo Kiêu. Tháng 10 tấn công Vạn Tượng, tướng thủ thành bỏ trốn, quân Tây Sơn thu được vô số chiêng trống và vài chục thớt voi. Voi được nhập vào đàn voi của Bùi Thị Xuân.

Mùa xuân năm Tân Hợi (1791) Bùi Thị Xuân sang Ai Lao và đóng quân tại đây một thời gian. Trong thời gian này, bà đă tổ chức được nhiều buôn làng có nếp sống tương tự Việt Nam. Ví dụ như việc tổ chức hợp chợ là một. Người dân Ai Lao trước đây không hợp chợ. Việc buôn bán chỉ là đem đến ngay tại buôn làng trao đổi các sản vật hay vật dụng cần thiết để dùng. Bà Bùi Thị Xuân đă tổ chức được các điểm hội tụ của các buôn làng đem đến trao đổi nhau, thay v́ phải đến từng nhà. Đó là một h́nh thức hợp chợ của Việt Nam. Hiện nay các khu chợ này vẫn c̣n tồn tại di tích. Và hiện vẫn c̣n một vài gia đ́nh người Lào giữ được cách tổ chức "kinh tế vườn" của bà Bùi Thị Xuân khi bà đóng quân tại cánh đồng Chum, như nhà có rào chung quanh, có vườn rau, ao cá và nuôi gia cầm.

Chiến thắng xong, trở về Trần Quang Diệu ra trấn thủ Nghệ An, Bùi Thị Xuân ở lại Thuận Hóa giữ chức vụ trấn thủ nội thành. Uy danh hai vợ chồng Bùi tướng quân vang xa tới Gia Định. Nguyễn Phúc Ánh khiếp sợ mỗi khi nghe nhắc đến uy danh.

Năm Nhâm Tư (1792), vua Quang Trung băng hà, bà thọ mệnh pḥ tá ấu chúa, Quang Toản lên ngôi đến năm Quư Sửu (1793), cải nguyên là Cảnh Thịnh nguyên niên để quyền bính vào tay thái sư Bùi Đắc Tuyên, mầm nội loạn bắt đầu nảy sinh.

Năm Ất Măo (1795), Vơ Văn Dũng từ Bắc Hà về Phú Xuân bắt Bùi Đắc Tuyên, Bùi Đắc Trụ và Ngô Văn Sở đem d́m xuống sông Hương.

Năm Kỷ Mùi (1799), bị bọn gian thần Trần Văn Kỷ, Trần Viết Kiết, Hồ Công Diệu sàm tấu, Trần Quang Diệu kéo quân từ Quy Nhơn về Phú Xuân. Vua Cảnh Thịnh phải cầu cứu đến Bùi Thị Xuân.

Bùi nữ tướng đến gặp chồng. Vợ chồng bàn với nhau:

- Mối họa trong triều chỉ do bọn gian thần gây nên. Tận diệt bọn ấy th́ mối giềng lập lại không đến nỗi khó.

Quang Diệu tâu xin vua diệt bọn Kỷ, Kiết, Diệu rồi mới kéo quân vào Nam.

Cuối tháng 4 năm Tân Dậu (1801), Nguyễn Phúc Ánh kéo thủy binh ra đánh Phú Xuân. Quân Nguyễn vào cửa Tư Dung, tướng Tây Sơn là pḥ mă Nguyễn Văn Trị, em rể vua Cảnh Thịnh, đem quân ra Quy Sơn lập đồn chống cự. Tiền quân Nguyễn không tiến được. Lê Văn Duyệt và Lê Chất đem quân lén đánh tập hậu, lưỡng đầu thọ địch, Văn Trị không chống nổi, bỏ đồn thoát thân. Thủy binh nhà Nguyễn vào cửa Thuận An rồi kéo lên đánh thành Huế. Vua Cảnh Thịnh phải thân chinh chống địch. Tướng tài không c̣n ai, Bùi nữ tướng phải đem nữ binh và tượng binh theo hộ giá. Hai bên đánh nhau từ sáng đến trưa th́ quân Tây Sơn tan ră. Bùi nữ tướng vừa chỉ huy nữ binh vừa điều khiển tượng binh, khi thủ khi công, tả xông hữu đột mới bảo vệ vua Cảnh Thịnh được an toàn. Nhưng liệu thế không tŕ thủ được nữa, nữ tướng bèn pḥ vua chạy vào thành.

Trong thành các đ́nh thần vơ cũng như văn đều đem gia đ́nh bỏ trốn. Nữ tướng bèn thúc quân mở cửa hậu pḥ vua cùng thái hậu và cung quyến chạy ra Bắc. Lê Chất đem kỵ binh đuổi theo. Nữ tướng truyền nữ binh pḥ ngự giá đi trước, c̣n ḿnh th́ quay lại điều khiển trượng binh ngăn chặn quân truy kích.

Bầy voi lúc trước ở thành Phú Xuân v́ lo bảo vệ vua nên chỉ giữ thế thủ, lúc này được dịp chiến đấu nên mặc sức tung hoành. Cả đàn thét lên vang dậy, rồi xông vào đoàn ngựa đang rầm rộ chạy đến. Trước đàn voi hung dữ, ngựa thất kinh lồng lên, hí vang trời, rồi quay ḿnh bỏ chạy. Quân Nguyễn không đánh mà tan. Lê Chất vội quay ngựa chạy về thành Phú Xuân. Bùi nữ tướng cũng thu voi chạy theo ngự giá.

Ngày 5 tháng 5 năm Tân Dậu (1801), đoàn quân Cảnh Thịnh do Bùi nữ tướng hộ giá qua sông Linh Giang. Đến Thanh Hóa có Nguyễn Quang Thùy đón rước về Bắc Thành.

Hạ tuần tháng 5 năm ấy, Cảnh Thịnh đổi niên hiệu là Bửu Hưng. Tháng 11, nhà vua giao Bắc Thành cho hai em là Quang Thiệu và Quang Khanh, sai Nguyễn Quang Thùy vào trấn Nghệ An rồi đích thân kéo quân trấn xứ Bắc và Thanh Hóa, Nghệ An. Non 3 vạn người đến Linh Giang, nữ tướng Bùi Thị Xuân đem 5.000 thủ hạ theo hộ giá.

Tháng giêng năm Nhâm Tuất (1802), Nguyễn Quang Thùy và Tổng Quản Siêu được lệnh tiến quân lên đánh Trấn Ninh. Đô đốc Nguyễn Văn Kiên và Tư Lệ Tiết tiến đánh Đâu Mâu. Thiếu úy Đặng Văn Tất và Đô đốc Lực đem 100 chiến thuyền trấn ngang cửa sông Nhật Lệ. Trấn Ninh, Đâu Mâu, Nhật Lệ đều thuộc tỉnh Quảng B́nh. Đó là ba căn cứ quân sự rất trọng yếu ở địa đầu trấn Thuận Hóa.

Núi Đâu Mâu ở phía Tây huyện Phong Lộc, tọa lạc tại xă Lê Kỳ, núi g̣ trùng điệp, cây cối sầm uất, đỉnh núi cao nhọn như măo đâu mâu; khí thế hùng vĩ, chân núi gối sông Nhật Lệ. Lũy Đâu Mâu do Chúa Nguyễn đắp để ngăn quân Trịnh, chạy dài dưới chân núi. Lũy Đâu Mâu đă kiên cố lại được pḥng vệ nghiêm túc, đánh măi không hạ nổi. Vua Bửu Hưng bèn tập trung tất cả binh mă tấn công Đâu Mâu. Quân trong lũy dùng súng đại bác bắn xuống và lấy đá lớn ném xuống chân thành. Quân Tây Sơn lớp chết, lớp bị thương rất nhiều. Vua Bửu Hưng hoảng sợ tỏ ư muốn rút chạy. Bùi nữ tướng lên tiếng can ngăn, xin cho được đích thân đốc chiến.

Nhận thấy tại những chỗ đặt súng th́ không có đá lăn xuống và súng không thể bắn gần liên tiếp, nên Bùi nữ tướng bèn nhanh nhẹn nhảy vào chân thành, nơi không có đá ném xuống. Các nữ binh noi gương nữ tướng, đồng loạt nhảy vào chân thành, chuyền lên vai nhau làm thang leo lên mặt thành. Lính bắn súng bất ngờ bị tấn công vỡ chạy. Quân Tây Sơn đồng loạt dùng phương pháp "chuyền vai" xông lên mặt thành đánh xáp lá cà. Đánh từ sáng đến chiều, mồ hôi và máu ướt đầm áo giáp.

Trong bài Bùi phu nhân ca của cụ Vân Sơn Nguyễn Trọng Tŕ có đoạn:

Xuân hàn lănh khí như tiễn đao

Xuân phong suy huyết nhiễm chinh bào

Hoàng hôn thành đốc bi già động

Hữu nhân diện tỷ phù dung kiều

Phu cổ trợ chiến Lương Hồng Ngọc

Mộc Lan ṭng quân Hoàng Hà Khúc

Thùy quân cân quắc bất như nhân

Dĩ cổ phương kim tam đỉnh túc

Nghĩa là:

Khí xuân lạnh như khí lạnh nơi lưỡi đao bén thoát ra

Gió xuân thổi máu bay thấm đầm tấm chinh bào

Nơi gốc thành tiếng tù và lay động bóng hoàng hôn

Có người dung nhan kiều diễm như đóa hoa phù dung

Thật chẳng khác Lương Hồng Ngọc đánh trống trợ chiến cho ba quân

Và nàng Mộc Lan xông trận nơi sông Hoàng Hà.

Ai bảo khăn yếm không bằng người?

Từ xưa tới nay vững vàng thế ba chân vạc.

Đây là đoạn tả Bùi nữ tướng lúc đánh thành Đâu Mâu.

Thành sắp sửa chiếm được th́ có tin thủy quân nơi cửa sông Nhật Lệ bị quân nhà Nguyễn đánh tan. Nguyễn Quang Toản hốt hoảng ra lệnh lui binh. Không sao cản được, Bùi nữ tướng phải mở đường máu để tháo quân. Đô đốc Kiên và Tư Lệ Tiết theo không kịp phải đầu hàng.

Vua Bửu Hưng chạy đến Linh Giang, tướng Nguyễn là Nguyễn Văn Trương chận đánh, quân Tây Sơn không c̣n sức chống cự, Bùi nữ tướng và nữ quân một phen nữa phải xông pha tên đạn để đưa Quang Toản sang sông.

Về đến Nghệ An, kẻ tùng giá không c̣n đến vài trăm. Bùi nữ tướng ḿnh đầy thương tích, nh́n thấy đoàn nữ binh sống sót máu me đẫm áo th́ lệ anh hùng khôn ngăn tuôn chảy.

Hợp cùng Quang Thùy ở Trấn Ninh rút về, vua Bửu Hưng rút binh về Bắc Hà. Nguyễn Văn Thân ở lại giữ Nghệ An. Bùi nữ tướng v́ thương tích chưa lành nên xin được ở lại Nghệ An điều dưỡng.

Năm Giáp Tuất (1802), Nguyễn Phúc Ánh xưng đế, niên hiệu Gia Long, kéo đại binh ra đánh Bắc Hà. Trần Quang Diệu, Vơ Văn Dũng cùng tướng sĩ vượt núi từ Quy Nhơn trở về Nghệ An. Đến Hương Sơn th́ bị đột kích và bị bắt. Bùi nữ tướng đang ở Diễn Châu hay tin liền đem nữ binh đi giải cứu. Đến Giáp Sơn th́ giải cứu được Trần Quang Diệu và Vơ Văn Dũng cùng các tướng sĩ. Cả đoàn đưa nhau chạy về Bắc. Chạy về sông Thành Chương th́ gặp quân nhà Nguyễn chận đánh. Quân Tây Sơn liều chết chống cự kịch liệt. Bùi nữ tướng và đoàn nữ binh xông vào đâu th́ binh nhà Nguyễn ră đến đấy. Nhưng quân nhà Nguyễn quá đông, quân Tây Sơn lần lần th́ bị yếu thế. Các tùy tướng lớp chết, lớp bị thương và bị bắt trở lại. Chỉ c̣n Bùi nữ tướng, Trần Quang Diệu và Vơ Văn Dũng thoát khỏi. Song Trần Quang Diệu hai chân bị sưng phù, kiệt sức đi không nổi nữa. Bùi nữ tướng vừa cơng chồng vừa mở đường máu thoát thân. Nhưng v́ thương tích chưa lành, quân Nguyễn quá đông, nên hai vợ chồng Bùi, Trần đành phải sa cơ để giặc bắt được. Một ḿnh Vơ Văn Dũng thoát được, nhưng chạy đến Nông Cống (Thanh Hóa) th́ cũng bị bắt. Cả ba bị đóng cũi giải về Nghệ An. Trên đường đi, Vơ Văn Dũng phá cũi thoát thân. Bùi nữ tướng không nỡ bỏ chồng, nên ở lại cùng chết.

Tháng 7 năm Nhâm Thân (1802), tất cả các vơ tướng nhà Tây Sơn bị bắt đều bị tử h́nh. Trần Quang Diệu bị lột da, các tướng khác bị voi chà, người bị trảm quyết. Riêng đối với Bùi Thị Xuân, Gia Long h́nh phạt khốc liệt, tàn nhẫn quán cổ kim.

Hằng năm vào ngày mồng sáu tháng mười một âm lịch, ḍng họ Bùi tại thôn Xuân Ḥa (thuộc xă Tây Phú, huyện Tây Sơn) đều tổ chức một buổi cúng tế Bùi nữ tướng tại ngôi từ đường ḍng họ. Buổi lễ tuy đơn giản, song rất trang nghiêm. Con cháu tụ hội về đông đủ, cơ quan chính quyền địa phương đều đến tham dự.

Ngôi từ đường ḍng họ Bùi đă được tu sửa khang trang, quanh năm nghi ngút khói hương thờ kính.

 

Bùi Thị Nhạn

Bùi Thị Nhạn người thôn Xuân Ḥa, huyện Tuy Viễn (nay là Tây Sơn), tỉnh B́nh Định.

Bà là con gái út của Bùi Đắc Lương. Ông là một cự phú thôn Xuân Ḥa. Ông Lương có ba người con trai là Bùi Đắc Chí, Bùi Đắc Trung và Bùi Đắc Tuyên cùng hai cô con gái là Bùi Thị Loan, Bùi Thị Nhạn.

Vừa giỏi vơ nghệ, vừa là con gái út nên được cha mẹ cưng chiều, Bùi Thị Nhạn rất chăm học văn lẫn vơ. Bùi Thị Xuân, con của Bùi Đắc Chí, gọi Bùi Thị Nhạn bằng cô. Tuy vậy, hai người tuổi gần bằng nhau, nên rất thân thiết với nhau. Bùi Thị Xuân kèm cặp vơ nghệ cho cô. Bùi Thị Nhạn tuy thân phận lớn hơn, nhưng tuổi lại kém hơn và sau này theo dưới trướng trong quân binh. Trong việc dạy vơ nghệ, Bùi Thị Xuân rất nghiêm minh nên Bùi Thị Nhạn mau chóng trở thành nữ kiệt.

Tuy có vơ, song tính t́nh Bùi Thị Nhạn rất nhu ḥa. Bà khác với Xuân là luyện tập vơ nghệ chỉ để pḥng thân chứ không phải để làm nên nghiệp lớn. Nhiều kẻ anh tài đến cầu thân, song bà vẫn chưa vừa ư ai cả. Trong các vị anh hùng qua lại với Bùi Thị Xuân, bà Nhạn rất hợp ư với Nguyễn Huệ. Song Nguyễn Huệ đă có vợ là bà Phạm Thị Liên. Sau khi bà Phạm Thị Liên sinh được hai con là Nguyễn Quang Thùy và Nguyễn Quang Bàng th́ bị bạo bệnh qua đời. Măn tang vợ, Nguyễn Huệ mới kết duyên cùng Bùi Thị Nhạn. Trước đó, hai người đă quen nhau khi bà Nhạn cùng bà Bùi Thị Xuân phụ trách việc luyện quân và xây dựng kinh tế cho phong trào Tây Sơn. Nguyễn Huệ lại lại là Tổng chỉ huy quân đội hậu cần. Khi được lệnh b́nh Nam, Nguyễn Huệ mới giao hậu cần Tây Sơn lại cho Bùi Thị Xuân.

Sau khi kết duyên cùng Nguyễn Huệ, bà rời quân ngũ về chăm lo gia đ́nh bên chồng. Bà sanh được ba trai và hai gái. Ba trai là Nguyễn Quang Toản, Nguyễn Quang Thiệu, Nguyễn Quang Khanh. Con gái gả cho pḥ mă Nguyễn Văn Trị.

Khi chưa xuất giá, bà phục vụ dưới trướng Bùi Thị Xuân, được nhân dân tôn tặng danh hiệu là Tây Sơn Ngũ Phụng Thư. Lúc vua Quang Trung lên ngôi hoàng đế th́ phong cho bà làm Chánh cung Hoàng hậu. Khi Quan Toản lên ngôi, bà được tôn làm Hoàng thái hậu.

Năm Tân Dậu (1801), Nguyễn Phúc Ánh đánh Phú Xuân, khi vua Cảnh Thịnh và bà Bùi Thị Xuân kéo quân ra chống giặc, Bùi Thị Nhạn đă lên ngựa cầm gươm dẹp tan được những người hùa theo địch quân cướp phá kinh thành. Bà tổ chức lại các toán cấm vệ quân và sắp xếp hàng ngũ tùy tùng chuẩn bị theo vua Cảnh Thịnh ra Bắc, v́ lúc bấy giờ các quan văn vơ đều trốn biệt không người chỉ huy. Một toán người có vơ trang định xông vào thành nội cướp giựt tài sản của triều đ́nh, bà một ḿnh đánh tan hết lũ giặc cướp. Sau đó, bà theo vua về Bắc Hà.

Năm Nhâm Tuất (1802), Nguyễn Phúc Ánh đem quân đánh chiếm Nghệ An, Thanh Hóa, rồi kéo quân ra Bắc Thành.

Lực lượng Bắc Thành lúc bấy giờ đă quá yếu. Bao nhiêu tinh binh, vua Cảnh Thịnh đă đem đi đánh Trấn Ninh, tân quân tuyển ở các trấn về, chưa tập luyện được thành thục nên vừa giáp trận đă ră rời. Đại Đô đốc Tuyết cùng vợ đưa vua về cung quyến qua sông Nhị Hà lên phía Bắc có Đô đốc Nguyễn Văn Tứ và Tư mă Nguyễn Quang Dung theo hộ giá.

Khi đến Xương Giang, đêm bị giặc vây, Đô đốc Tứ và Tư mă Dung tử trận. Hai vợ chồng Đô đốc Tuyết cùng với Bùi Thái Hậu tả xung hữu đột phá được ṿng vây pḥ xa giá chạy được mươi dặm nữa th́ Lê Chất đem quân đuổi kịp. Một trận thư hùng xảy ra. Đô đốc Tuyết tử trận. Trần phu nhân và Bùi Thái Hậu đâu lưng lại với nhau đánh tan nhiều cuộc tấn công của quân nhà Nguyễn. Sau cùng, sức người cạn kiệt, quân địch quá đông, hai bà đều bị bắt. Không để địch làm nhục, Trần phu nhân và Thái hậu Bùi Thị Nhạn dùng gươm tự sát. Đó là ngày 16 tháng 6 năm Nhâm Tuất (1802), trời đang nắng sáng bỗng vần vũ mây đen.

 

Trần Thị Lan

Trần Thị Lan người thôn Trường Định, huyện Tuy Viễn (Tây Sơn), con của vơ sư Trần Kim Báu, cháu nội của danh sư Trần Kim Hùng. Trần Thị Lan cùng chị là Trần Thị Huệ, mẹ mất sớm, cha buồn bỏ đi giang hồ, nên hai chị em sống với ông bà nội Trần Kim Hùng.

Trần Thị Lan thích học tập vơ nghệ, nên luôn luôn quấn quít theo ông nội.

Trần Thị Huệ lại thích nữ công gia chánh nên suốt ngày hầu hạ chuyện tṛ cùng bà nội.

Trần Kim Báu trên bước viễn du dừng lại huyện Quảng Phước, phủ B́nh Khang (tức Vạn Ninh, Khánh Ḥa) lập gia đ́nh và sinh được một trai là Trần Kim Sư được hai năm th́ mất. Lan và Huệ theo ông vào Quảng Phước thọ tang cha, lúc bấy giờ Huệ đă 17 tuổi, Lan chỉ mới 12 tuổi. Trên đường đi và về, Trần Thị Lan đă được ông nội chỉ dạy thêm về kinh nghiệm trên giang hồ. Trần Thị Lan được ông nội rèn luyện từ thuở mới lên năm. Tư chất thông minh, thân thể cường tráng, Trần Thị Lan nhờ chuyên luyện tập nên sớm nổi danh là một tiểu cô nương giỏi vơ nghệ. Lan chẳng những vơ nghệ tinh thông, kiếm pháp tinh nhuệ và thân pháp lại nhẹ nhàng linh hoạt, nên được ông nội đặt cho biệt hiệu là "Ngọc Yến". Ông cháu rất tương đắc, nên đi đâu ông cũng dẫn cháu theo một bên ḿnh. Ngày ngao du, tối luyện tập vơ công. Thời gian luyện tập không bao giờ lơi lỏng.

Trên đường từ Quảng Phước trở về, tại G̣ Chàm, ba ông cháu gặp được Nguyễn Văn Tuyết và Trần Kim Hùng đă thu nhận làm đệ tử. Sau khi gởi hai cháu lại cho bà nội, hai thầy tṛ lại lên đường vân du.

Sau đó Trần Thị Huệ kết duyên cùng Nguyễn Nhạc, theo chồng lên ở tại Kiên Mỹ.

Nghe tiếng Bùi Thị Xuân vơ nghệ cao cường. Trần Thị Lan lên thăm chị rồi t́m cách kết thân với Bùi Thị Xuân.

Buổi tương kiến ban đầu xảy ra trong buổi luyện tập vơ nghệ giữa các đệ tử. Đó là một buổi luyện cưỡi ngựa bắn cung. Trên một vùng g̣ rộng răi, toán nữ binh đang phi ngựa bắn vào hồng tâm các tấm bia cách đó chừng 30 thước. Cuộc tập dợt đang độ sôi nổi th́ bỗng nhiên một con ngựa dở chứng lồng lên mang nữ kỵ sĩ chạy quanh vơ trường. Dù t́m đủ mọi cách, người cưỡi ngựa không thể nào ḱm nổi con ngựa chứng. Đột nhiên trong đám người đứng xem chạy vụt ra một bóng người áo trắng, nhẹ nhàng nhảy lên ngồi phía sau người kỵ mă, tay cướp lấy dây cương chân kẹp chắc vào bụng ngựa. Ngựa bỗng chồm hai chân trước, đứng thẳng lưng ḥng hất hai người xuống đất nhưng dây cương đă siết chặt hông ngựa như bị kiềm sắt khóa cứng. Cuối cùng, ngựa cuồng đành phải ngoan ngoăn đứng yên.

Bùi Thị Xuân giục Ngân câu phi lại, đúng lúc nữ nhân áo trắng trao lại cương cho nữ kỵ mă và nhảy xuống đất. Cuộc tương kiến trong niềm vui cởi mở. Bùi Thị Xuân hớn hở cầm tay Trần Thị Lan đi thẳng về nhà. Chị em chuyện tṛ rất tâm đắc. Từ đó, Trần Thị Lan ở lại cùng Bùi Thị Xuân huấn luyện nữ binh.

Sáu năm sau, một hôm binh trại của Nguyễn Nhạc có một tráng sĩ cưỡi một con tuấn mă màu hồng đến xin nhập ngũ. Đó là Nguyễn Văn Tuyết.

Được trọng dụng, Nguyễn Văn Tuyết phục vụ dưới trướng Nguyễn Nhạc và có dịp gặp lại cô cháu của sư phụ. Mối lương duyên được kết nên từ đó. Tuy có chồng, song Trần Thị Lan vẫn hoạt động dưới trướng Bùi Thị Xuân. Bà được đứng trong hàng ngũ Tây Sơn Ngũ Phụng Thư.

Khi Nguyễn Văn Tuyết được phong Đại Đô đốc, đi ra Bắc đánh Thăng Long thắng trận th́ bà Trần Thị Lan ra sống cùng chồng tại Bắc Thành.

Năm Mậu Thân (1788), quân Thanh sang đánh nước ta, bà Trần đă theo chồng chinh chiến.

Tháng giêng năm Kỷ Dậu (1789), bà Trần đă theo đoàn quân của chồng tấn công quân Thanh đóng ở Hải Dương. Giặc Tàu lớp bị tiêu diệt, lớp đạp lên nhau mà chạy. Bà Trần Thị Lan sau chiến trận, máu quân thù ướt đẫm khắp người. Diệt xong quân Thanh, vợ chồng Trần, Nguyễn theo vua Quang Trung về Thuận Hóa.

Vua Quang Trung mất, ông bà pḥ vua Cảnh Thịnh cùng với bà Bùi Thị Xuân lo việc trấn thủ thành Phú Xuân. Sau này vợ chồng được ra Thăng Long, phụ trách việc tuần pḥng. Khi quân Nguyễn Phúc Ánh rầm rộ tiến vào Thăng Long quan quân phần đông bỏ trốn. Đại đô đốc Nguyễn Văn Tuyết cùng phu nhân là bà Trần Thị Lan đưa vua Bửu Hưng cùng cung quyến sang sông Nhị Hà lên vùng phía Bắc. Đến Xương Giang bị vây đánh, Đại Đô đốc Tuyết ở lại ngăn giặc để Trần Thị Lan pḥ ngự giá chạy trước. Đô đốc Tuyết tử trận, giặc đuổi theo kịp. Trần Thị Lan một ḿnh tả xông hữu đột. Bùi Thái Hậu cũng tham gia trận chiến. Quân Gia Long ỷ đông ùa vào đao gươm loạn đả. Nhẹ nhàng như cánh bướm vờn hoa, Trần Thị Lan qua lại giữa đám ba quân như vào chỗ không người.

Cuối cùng, địch quân quá đông và sức lực hai bà càng lúc càng yếu. Rồi cả đoàn bị bắt. Để giữ vẹn tấm thân trung nghĩa, Trần Thị Lan đă cùng Thái hậu Bùi Thị Nhạn dùng gươm tuẫn tiết.

 

Nguyễn Thị Dung và Huỳnh Thị Cúc

Hai nữ tướng Nguyễn Thị Dung và Huỳnh Thị Cúc vốn người tỉnh Quảng Ngăi, song v́ gia nhập vào phong trào Tây Sơn lập được nhiều thành tích nên được ghép vào hàng ngũ "Tây Sơn Ngũ Phụng Thư".

Nguyễn Thị Dung là em ruột của Huỳnh Văn Thuận là người đồng hương và bạn thân với Nguyễn Văn Xuân.

Hai ông là người có tài văn học, nghe tiếng thầy Trương Văn Hiến nên rủ nhau đem theo em gái vào An Thái xin thọ giáo.

Sau khi diện kiến, hai ông được thầy giáo Hiến thu nhận làm môn sinh. Riêng hai cô gái th́ v́ môn qui không nhận dạy nữ môn sinh, nên thầy giáo Hiến từ chối. Tuy nhiên, nh́n tướng mạo hai cô gái, biết là bậc cân quắc anh hùng, nên giáo Hiến viết thư giới thiệu cùng Bùi Thị Xuân. Được tiếp đón niềm nở và đối xử thân t́nh, nên hai bà Dung, Cúc yên tâm học tập và cùng với bà Bùi Thị Nhạn, Trần Thị Lan kết làm chị em, tôn bà Bùi Thị Xuân vừa lớn tuổi vừa tài đức hơn trội làm chị cả. Nhân dân xưng tụng năm bà là Tây Sơn Ngũ Phụng Thư.

Kể từ đấy, hai bà Dung, Cúc đă nhập vào phong trào Tây Sơn và xem B́nh Định là quê hương thứ hai của ḿnh.

Nguyễn Thị Dung, người khỏe mạnh, rất ham mê cưỡi ngựa múa đao, làm t́ tướng cho Bùi Thị Xuân, bà đă giúp rất nhiều công trong việc huấn luyện nữ binh. Bà kết duyên cùng một danh tướng Tây Sơn là Trương Đăng Đồ, người làng Mỹ Khê, huyện Sơn Tịnh, tỉnh Quảng Ngăi. Ông Đồ là chú ruột của Trương Đăng Quế, một danh tài văn vơ kiêm toàn của triều Nguyễn sau này. Tướng Đăng Đồ lập được nhiều công lớn, được vua Quang Trung phong tước Tú Đức Hầu, chức Đô đốc. Bà Nguyễn Thị Dung luôn luôn theo sát bên chồng, lúc th́ xông pha trận mạc, khi th́ rèn luyện binh sĩ, đôn đốc việc canh tuần.

Năm Nhâm Tuất (1802), hai vợ chồng Tú Đức Hầu theo Nguyễn Quang Thùy lên đánh Trấn Ninh. Thành Trấn Ninh được pḥng giữ nghiêm ngặt, nên đánh măi không hạ được. Sau khi nghe tin đại binh ở Đâu Mâu rút lui, Nguyễn Quang Thùy cùng vợ chồng Trương tướng quân theo đường núi về Nghệ An rồi ra Bắc.

Khi quân nhà Nguyễn tràn ra Thăng Long, vua Bửu Hưng chạy về phía Bắc để thành Thăng Long lại cho Nguyễn Quang Thùy và vợ chồng Tú Đức Hầu chống giữ. Sau vài trận giao tranh, biết thế không chống nỗi, bà Nguyễn Thị Dung cùng chồng mở đường máu hộ giá Nguyễn Quang Thùy chạy về ngả Sơn Tây. Mục đích để nhử giặc chạy theo hướng này mà không đuổi theo xa giá vua Bửu Hưng.

Lên đến Sơn Tây th́ nghe tin vua Bửu Hưng bị bắt. Thế cùng, binh tận, sau một trận chiến oai hùng cả ba đều bị bắt. Nguyễn Quang Thùy đập đầu tuẫn tiết. Hai vợ chồng Tú Đức Hầu cũng rút gươm tự sát.

Huỳnh Thị Cúc người mảnh mai. Tuy không nhan sắc nhưng dịu dàng nết na. Ra ngoài đường như một thôn nữ hiền lành không ai biết là một nữ hiệp tài ba. Bà được Bùi Thị Xuân đặc biệt mến yêu, xem như là em út ruột thịt. Bà được chân truyền môn song kiếm và cưỡi ngựa không yên cương, chỉ dùng hai chân điều khiển. Luôn luôn ở cạnh chị, Huỳnh Thị Cúc nhất định không lấy chồng, mặc dù có nhiều danh tướng Tây Sơn đă từng nhờ Bùi nữ tướng làm mai mối. Ngoài việc giúp chị huấn luyện nữ binh, Huỳnh Thị Cúc phụ trách luôn việc văn pḥng hành chánh dưới trướng Bùi Thị Xuân, khi Bùi nữ tướng về quản trấn thị thành. Huỳnh Thị Cúc cũng đă từng theo chị đi b́nh Xiêm La và đánh Lào.

Trong trận chiến công phá Đâu Mâu, nữ tướng họ Huỳnh đă sát cánh cùng Bùi nữ tướng hợp lực chiến đấu khi công thành. Khi Bùi nữ tướng vượt được lên thành th́ bên cạnh đă có Huỳnh Thị Cúc. Bà luôn luôn che chở phía sau cho Bùi nữ tướng bảo giá vua Cảnh Thịnh qua sông. Quân địch bị Huỳnh Thị Cúc ngăn chặn dồn lại bên bờ Linh Giang. Các nữ binh đă một ḷng với chủ tướng, nên trận chiến kéo dài qua một đêm.

Sáng hôm sau, Huỳnh Thị Cúc cùng mươi nữ binh c̣n sống sót, áo ướt đẫm máu về đến thành Nghệ An. Vừa trông thấy Bùi nữ tướng, Huỳnh Thị Cúc vội chạy đến ngă vào ḷng chị. Bùi nữ tướng ôm lấy em. Huỳnh Thị Cúc nh́n chị lần cuối cùng rồi tắt thở.

(Vơ nhân BD.)

 



[ VIVODO Homepage ]