Tranh Tªt Vi®t Nam Tranh Tªt Vi®t Nam
Bài này không mang tính ch¤t tham v÷ng nghiên cÑu MÛ thu§t c± truy«n Vi®t Nam. Vì nªu v§y phäi có mµt công trình nghiên cÑu rµng l¾n h½n, mà khä nång mµt vài cá nhân không th¬ ðäm trách ðßþc.
Trong phÕm vi bài này, ng߶i viªt chï di¬m qua vài nét ðÕi cß½ng quá trình mÛ thu§t Vi®t nam phát tri¬n qua các th¶i kÏ, các tri«u ðÕi trß¾c, và gi¾i thi®u s½ lßþc mµt dòng tranh dân gian bµc phát · thª kÖ XV ð¥y tính ch¤t lãng mÕng và trào lµng: ðó là DÒNG TRANH TŠT.
Nß¾c Vi®t nam có mµt quá trình l¸ch sØ trên 4000 nåm. MÛ thu§t Vi®t nam ðã có vai trò ðóng góp tích cñc trong quá trình phát tri¬n vån hóa dân tµc qua các th¶i ðÕ¸ t× th¶i nguyên thüy cho ðªn ngày nay mÛ thu§t xuyên su¯t qua bao quá trình tiªn hóa , có lúc mÛ thu§t ðã dóng vai trò ngôn ngæ ð¬ din ðÕt ý thÑc h® cüa con ng߶i .
A ) M THU‡T PHÁT TRIŒN QUA CÁC TH–I KŸ
Th¶i Ti«n sØ: R¤t ð½n giän trong các phß½ng ti®n nhuµm mình (da), vßà dùng ð¬ ch¯ng thú dæ ho£c trang sÑc trong khiªu th¦m mÛ thô thi¬n cüa ng߶i nguyên thüÜ.
Th¶i khai qu¯c: Cách ðây trên 4000 nåm , th¶i dñng nß¾c cüa các vua Hùng , còn g÷i là th¶i kÏ ð° ð°ng. Con ng߶i ðã biªt mÛ thu§t trang trí, tÕo hình, tuy còn r¤t ð½n s½ .
Th¶i Vån Lang: Khoäng 2350 nåm trß¾c Công nguyên, ðã xu¤t hi®n tr¯ng ð°ng , tßþng th¥n, ð° trang sÑc nhß : vòng chân, vòng tay, hoa tai . Bß¾c ð¥u vào ngh® thu§t ð° g¯m. Nét tÕo hình ðã din ðÕt ðßþc ng߶i và thú b¢ng ký h÷a ð½n s½ .
Th¶i Âu LÕc: Dß¾i th¶i An Dß½ng Vß½ng ðã xây C± Loa Thành theo hình trôn ¯c t±ng chi«u dài 16Km. Ðây là mµt công trình kiªn trúc vî ðÕi, mµt vài mãng di tích vçn còn lßu lÕi trên n«n móng cü . V« mÛ thu§t ðã có ð° gia døng b¢ng ð¤t sét nung tÕo hình trang trí hoa vån (thª kÖ I-IV).
Th¶i ÐÕi La: (Thành ÐÕi La là thü ðô VN thu· ¤y, nay thuµc nµi thành Hà nµi). а gia døng b¢ng g¯m ho£c ð¤t nung , mµt vài loÕi ðã ðßþc tráng men . Nét tÕo hình trang trí änh hß·ng nhi«u vào mÛ thu§t Trung hoa (жi Tùy và Ð߶ng). Dß¾i th¶i Ngô Quy«n xu¤t hi®n gÕch ngói b¢ng ð¤t nung trang trí hoa vån có tráng men mang niên hi®u tß½ng Ñng nåm 939.
Th¶i nhà Lý: MÛ thu§t ch¸u änh hß·ng Ph§t giáo r¤t sâu ð§m, th¶i kÏ này th¸nh hành kiªn trúc , ðiêu kh¡c trên ðá và g¯m. Nhi«u tßþng Ph§t th¶i này còn lßu truy«n lÕi ðªn nay (rãi rác · các tïnh mi«n B¡c VN, mµt s¯ trong các viên bäo tàng mÛ thu§t Pháp)
Th¶i nhà Tr¥n: Tiªp tøc quá trình mÛ thu§t nhà Lý. ChÕm tr± ðã có nét tÕo hình trau chu¯t h½n änh hß·ng ð߶ng nét r§p khuôn Trung hoa nhß mây - sóng nß¾c - hoa sen . Nhßng hình r°ng th¬ hi®n mÕnh m¨ h½n hình r°ng Trung hoa, có hàm ý không khu¤t phøc, không ch¸u l® thuµc . B¯ cøc ð¯i xÑng và ð½n giän .
Th¶i nhà Lê: Có mµt bß¾c chuy¬n tiªp m¾i, c¯ thoát khöi änh hß·ng cüa mÛ thu§t Trung hoa . Trong nét h÷a trang trí không còn r§p khuôn tiêu bi¬u là hình r°ng : thân hình khõe , ð¥u to có s×ng , thêm lông gáy nhi«u màu s¡c, Chân có móng nh÷n, tuy nhiên gi×a nhæng ðám mây thêm vào nhæng ng÷n læa hình mûi giáo theo mçu mñc cüa ng߶i Trung hoa . (Ði®n Kinh Thiên · Hà Nµi, Lam S½n · Thanh Hóa).
Th¶i H§u Lê: Phát tri¬n thü công nghi®p, kiªn trúc, kh¡c chÕm trên kim loÕi quí, g² quí. Tranh chân dung trên løa trong th¶i kÏ này có ð߶ng nét tÕo hình uy¬n chuy¬n , khoán ðÕt. Уc trßng nét dân gian mang n£ng tính ch¤t dân tµc , thay các hình tßþng thiên nhiên b¢ng nhæng sinh hoÕt dân gian nhß ð¯n g², sån b¡n, chèo ðò, ði cày v.v.. .. B¾t ch¸u änh hß·ng Trung hoa nhß h§u bán thª kÖ XV . Th¶i kÏ này có lúc ngành ðiêu kh¡c , kiªn trúc b¸ hÕn chª vì ð¤t nß¾c phân tranh. Ngßþc lÕi bµc phát nét sáng tÕo trên tranh kh¡c g², tranh v¨ trên gi¤y b°i , løa, màu ðßþc chª tÕo t× khóan sän và thäo mµc. Mµt vài tác ph¦m còn lßu lÕi nhß tßþng Ph§t Bà nghìn tay · chùa Bút tháp (Hà b¡c). Tßþng Tuyªt S½n và 18 v¸ La Hán · chùa Tây phß½ng (Hà Tây)
Th¶i nhà Nguyn: Mµt th¶i cñc th¸nh cüa kiªn trúc và ðiêu kh¡c. Nhæng công trình l¾n nhß Hoàng thành, chùa, miªu, và lång t¦m. Các công trình có b¯ cøc væng ch¡c, khoán ðÕt và có sáng tÕo . Mµt vài nhóm ngh® nhân xØ døng thü thu§t lai tÕo các änh hß·ng Trung hoa, Nh§t, Tri«u Tiên, Thái Lan, „n е và k¬ cä Tây Phß½ng thành mµt phong thái ð£c bi®t giàu tính ch¤t dân tµc.
Nåm 1923 n«n MÛ thu§t Vi®t Nam b¡t ð¥u vào n« nªp có h® th¯ng . Xây dñng n«n giáo døc mÛ thu§t theo chi«u hß¾ng phát tri¬n cüa thª gi¾i trong 3 länh vñc hµi h÷a , kiªn trúc và ðiêu kh¡c.
B ) TRANH TŠT
Tranh Tªt còn g÷i là tranh mµc bän, tranh Ðông H° . Vì loÕi tranh này sän xu¤t theo phß½ng thÑc kh¡c bän g² in ra và th߶ng do nhg® nhân làng Ðông H° sän xu¤t nhi«u nh¤t.
Dù là g÷i tên gì ði næa , loÕi tranh này vçn ðßþc chßng bày và bán cho dân chúng xØ døng trong ngày Tªt Nguyên Ðán. Ngu°n g¯c xu¤t xÑ loÕi tranh này ðang còn nhi«u bàn cäi và chßa có chÑng minh cø th¬.
Dña vào gia phä vài dòng h÷ có liên quan thì tranh Tªt có t× ð¶i nhà Lý (1010-1225) nhßng có giä thuyªt cho r¢ng nó m¾i xu¤t hi®n trong ð¶i nhà H° (1400-1414) và ðßþc phát tri¬n mÕnh m¨ t× ð¶i nhà Lê (1533-1788) cho ðªn nay .
Theo các ngh® nhân làng Ðông H° (B¡c Ninh) và Nam Ðàn (Ngh® an) loÕi tranh này t× Trung Hoa nhu nh§p vào VN t× thª kÖ XV do cø Lß½ng NhØ H÷c ð± tiªn sî ð¶i Lê, ði sÑ Trung hoa h÷c ðßþc ngh« mang v« dÕy cho dân . Tuy nhiên khi ðßþc nhu nh§p vào VN ðã biªn th¬ t× hình thÑc ðªn nµi dung tr· thành mµt loÕi tranh có ð£c thù cá tính dân tµc
Nhßng theo mµt s¯ nhà nghiên cÑu sau 1975 và cuµc tri¬n lãm v¾i tña ð« (Nhæng h÷a sî nông dân VN) Peintres paysans du VN t± chÑc tÕi nhà vån hóa Bourges (Pháp) tháng 6 nåm 1978, h÷ gµp chung v¾i mµt s¯ ký h÷a m¾i sau này và cho nó mµt m¯c th¶i gian xu¤t xÑ là tranh thª kÖ 19. Thïnh thoäng trên báo chí VN · häi ngoÕi ghi ð« tña mµt vài bÑc (Tranh mµc bän VN ð¥u thª kÖ 20)
Nhæng bÑc tranh Tªt này ð«u có hàm ¦n nhæng nµi dung cao xa, nhæng ý nghîa thâm thúy, mang n£ng tính ch¤t ð£c thù dân tµc, có tính cách giáo døc, trào lµng, ðôi khi còn l°ng vào nhæng nét châm biªm nh© nhàn . Có th¬ phân loÕi tranh Tªt nhß sau:
Tranh chúc tøng: Tranh gà, tranh lþn, tß¾ng quân, tiªn sî, Phúc-Lµc-Th÷ (hình v¨ ho£c chæ) môî t¤m tranh có m²i ý nghîa cüa l¶i chúc: an lành, giàu sang, tång ph¦m hàm chÑc tß¾c ho£c ðông con .
Tranh ð¬ th¶ phßþng: nhß táo quân, Ph§t Bà, Th± công, tÑ bình (4 loÕi hoa hay quä) , tÑ linh (lân, long, qui, phßþng), tÑ th¶i (xuân, hÕ, thu, ðông)
Tranh l¸ch sØ : V¨ các anh hùng li®t næ nhß Lý th߶ng Ki®t, Hai bà Trßng , Bà Tri®u, Tr¥n hßng ÐÕo, Ngô Quy«n v v..
Tranh giáo døc : cóc ði h÷c, Nh¸ th§p tÑ hiªu (24 ng߶i giæ ðÕo hiªu) , tranh ngø ngôn
Tranh trào lµng : Chuµt ð² trÕng nguyên, chuµt vinh qui, ðám cß¾i chuµt, chuµt mèo hóa giäi, hái d×a, th¥y ð° cóc.v.v..
V« phß½ng di®n ngh® thu§t tÕo hình là loÕi ngh® thu§t ph± biªn,ð½n giän. Ð߶ng nét giän d¸ và tùy ti®n, tÕo cho tranh mµt th¬ hi®n mµc mÕc d¬ cäm. M¥u s¡c rñc rÞ và chú tr÷ng nh¤t là ð߶ng nét ðen chÕy vi«n , b¯ cøc không gò bó theo lu§t tß½ng xÑng.
Tranh Tªt m²i nåm m²i phong phú thêm t× ð« tài cho ðªn ¤n bän . Có lúc lên ðªn trên hai tri®u bän/nåm. Cho ðªn nåm 1940 khi phong trào Cµng sän Ðông Dß½ng n±i d§y, hình nhß loÕi tranh này b¸ xªp chung vào loÕi vån hóa suy ð°i, mê tín nên t× t× tàn løn cho ðªn ngày nay ít còn th¤y xu¤t hi®n trên th¸ tr߶ng trong m¤y ngày Tªt .
Cách sän xu¤t loÕi tranh này r¤t ð½n giän, ngh® nhân kh¡c ð߶ng nét lên g² cÑng (th߶ng dùng g² cây th¸) tiªp ðªn bôi m¥u lên bän kh¡c, r°i in lên gi¤y hay løa b°i . Gi¤y ho£c løa ðßþc h° sÆn b¢ng bµt ph¤n tr¡ng chª tÕo b·i vö sò (ði®p) cho nên g÷i là ph¤n ði®p. Các m¥u khác l¤y t× khoán sän hay thäo mµc.
Tranh Tªt th߶ng có 5 m¥u chính :
M¥u tr¡ng : (bµt ph¤n ði®p)
M¥u xanh còn g÷i là xa thanh (bµt óng ánh xay t× vö xà-c×)
Mñc Tàu
Ngân nhü: (bµt bÕc)
Kim nhü (bµt vàng, d°ng)
Ngoài 5m¥u chính g÷i là thu¯c cái, ngh® nhân còn xØ døng thêm các m¥u phø nhß chu sa, son Tàu, cánh sen nhÕt, h°ng ph¤n v.v.. V« sau dùng thêm các m¥u vàng, xanh bi¬n, lam, nâu làm cho tranh càng ngày màu s¡c tr· nên rñc rÞ và phong phú h½n.
Tranh mµc bän VN màu s¡c tß½i vui, lòe lo©t . Nét tÕo hình mÕnh m¨, mµc mÕc th¬ hi®n bän s¡c dân tµc ðµc ðáo cuä ng߶i VN hi«n hòa ch¤t phát. Không chÑa ðñng nét quí phái, nh© nhàn th½ mµng nhß tranh mµc bän cüa Nh§t, cûng không kín ðáo , tr¥m l£ng, sâu s¡c nhß tranh mµc bän cüa Trung hoa .
Tranh Tªt VN là loÕi tranh mµc mÕc chân ch¤t ði thÆng vào lòng ng߶i nhæng cäm xúc khi thì tôn nghiêm th¶ phßþng , khi thì bình l£ng suy tß, khi thì khuyên bäo ho£c châm biªm nh© nhàn. Làm cho lòng ng߶i n°ng ¤m thêm mµt ni«m tin, mµt chút kiêu hänh böi giòng gi¯ng T± Tiên, ho£c thêm mµt tiªng c߶i h°n nhiên giòn giã trong ba ngày Tªt.
Mµt hàn sî ngày xßa ðã tóm g÷n mµt cái Tªt ð¥y âm vang và m¥u s¡c trong hai câu th½ sau:
Ðì ðÕch ngoài sân tràng pháo chuµt,
Ðö lòm trên vách bÑc tranh gà. (TTX)
(Viªt theo tài li®u cüa Tr߶ng CAO ÐNG M THU‡T HUŠ trß¾c 1975 và nhæng sßu t¥m sau này . Ðã ph± biªn bän Anh ngæ (do TRUONG THANH chuy¬n ngæ)
TRAN HAI
